Kronika wielkopolska

Korzenie kroniki sięgają głębokiej starożytności, kiedy powstała w kręgu naszej cywilizacji historia. Kronika średniowieczna ukształtowana została w  chwili, gdy ludy barbarzyńskie zaczęły tworzyćna  zgliszczach Imperium Rzymskiego swoje państwa. Wówczas zaczęto notować imiona oraz czyny walecznych władców. Zapisywaniem dziejów zajmowali się zazwyczaj ludzie wykształceni i znający tradycję literacką.

Kroniki pisane we wczesnym średniowieczu, do XI/XII wieku, były zwykle adresowane do wąskiej elity. Autorzy ich skupiali się bardziej na aspektach estetycznych, aniżeli merytorycznej treści ich dzieła. Od wieku XIII natomiast, wraz ze wzrostem świadomości społeczeństwa, zaczęto pisać kroniki przeznaczone dla szerszego grona odbiorców. Z tegoż etapu rozwoju dziejopisarstwa wywodzi się „Kronika wielkopolska”, której opis jest celem niniejszego artykułu.

„Kronika wielkopolska” obejmuje okres dziejów Polski od czasów bajecznych począwszy, aż po lata 1271/1272.  Dzieli się ona na 161 rozdziałów wraz z przedmową. Tekst Kroniki urywa się na wydarzeniach z roku 1271/1272. W rękopisie Jana Dąbrówki oraz krakowskim, opisane są wydarzenia obejmujące także rok 1273. Tekst „Kroniki wielkopolskiej” urywa się bez wyraźnego zakończenia1. Zdaniem A. Małeckiego, w tekście „Kroniki wielkopolskiej” dochowanym do czasów dzisiejszych, brak kilku rozdziałów. Świadczyć ma o tym fakt, że rękopisy dzieła urywają sięw różnych miejscach, czasem w połowie zdania2. W przedmowie autor zapowiadał przedstawienie dziejów Polski ze szczególnym uwzględnieniem czynów wojennych książąt wielkopolskich. W tejże przedmowie znalazł się także obszerny opis Polaków-Lechitów, stanowiący etymologiczno-geograficzny opis pochodzenia i rozsiedlenia Słowian3. Główny tekst Kroniki dzieli się na dwie części. Pierwsza z nich opisująca wydarzenia do roku 1202, stanowi nieco zmienione i wzbogacone przez inne źródła streszczenie Kroniki Wincentego Kadłubka. Druga z części przypomina natomiast rocznik, gdyż każdy z jej rozdziałów zaczyna się od podania daty rocznej. Wydarzenia zaprezentowane w części drugiej opisane są w znacznie zwięźlejszy sposób niżeli wątki z części pierwszej.

Głównymi postaciami Kroniki są władcy z linii Piastów wielkopolskich: Przemysł I oraz Przemysł II.W pośmiertnym wspomnieniu księcia Przemysła I, w rozdziale 18 4, autor przedstawia go jako wzór godny naśladowania. Zdaniem twórcy „Kroniki wielkopolskiej” Przemysł I świecił przykładem cnót chrześcijańskich, w każdej chwili był gotów nieść pomoc biednym i bogatym.Był on zdaniem autora dzielnym księciem, ze wszystkich sił dążącym do utrzymania pokoju w kraju. W podobny sposób autor Kroniki wspomina zmarłego biskupa Boguchwała II 5. W opisie postaci autor do pewnego stopnia zaciera cechy indywidualne na rzecz wspólnego szablonu. Jedynie postać Przemysła II została przedstawiona zgoła odmiennie.

Do czasów dzisiejszych zachowało się dziewięć rękopisów 6 Kroniki, pochodzących z XV wieku. Oryginał „Kroniki wielkopolskiej” jest dzisiaj nieznany. „Kronika wielkopolska” wraz z m.in. „rocznikami wielkopolskimi”oraz „Kroniką Jana z Czarnkowa” wchodziła w skład zbioru zatytułowanego „Chronica magna seu longa Polonorum seu Lechitarum”, czyli tzw. „Wielkiej kroniki”. Okoliczności włączenia „Kroniki wielkopolskiej” do tego zbioru są dzisiaj nieznane, nigdy jednak nie występuje ona osobno, ani nie posiada odrębnego tytułu7. Używany obecnie tytuł jest umowny i został nadany przez badaczy późniejszych epok.

„Kronika wielkopolska” jest dziełem anonimowym. Ustalenie jej autorstwa było przedmiotem badań historyków na przestrzeni wieków. Autorstwo Kroniki przypisuje się głównie biskupowi poznańskiemu z lat 1242-1253 – Boguchwałowi II oraz kustoszowi katedry poznańskiej – Godzisławowi Baszko. Zarówno biskup Boguchwał jak i Baszko przemawiają w Kronice w pierwszej osobie. Boguchwał II przytacza swoje widzenie senne i proroctwo, w którym jakiś nieznany zakonnik, miał przepowiedzieć mu losy Polski w ciągu najbliższych 25 lat. Kustosz Baszko natomiast kilkakrotnie przemawia w „Kronice wielkopolskiej” w pierwszej osobie i opisuje szczegółowo wydarzenia, których był świadkiem8.

Według Friedricha Sommersberga biskup Boguchwał II doprowadził Kronikę do roku 1249i na opisie swojego proroctwa zakończył. Baszko natomiast miałby po śmierci biskupa (1253 r.) kontynuować pisanie Kroniki aż do roku 1272. Podobny pogląd przyjął Joachim Lelewel, zakładał on bowiem, że „Kronika wielkopolska” podzielona jest na trzy części. Pierwszą z nich miało być streszczenie Kroniki mistrza Wincentego Kadłubka, drugą zaś zapiski Boguchwała do roku 1250, a ostatnią opis Baszka, aż do 1271 roku. Również Wacław Alexander Maciejowski wysnuwa tezę, iż Kronika ma dwóch autorów. Pierwszym z autorów miałby według niego być Boguchwał. A następnie dzieło miałby pisać na jego zlecenie kontynuator, nazywany tu „Paskiem”9. Gelazy Dobner, uczony czeski, otrzymał kodeks Kroniki przechowywany w bibliotece Jana Hodjejowskiego podsędka czeskiego królestwa, spisany w wieku XIV. Tekst ten pozbawiony był wstępu o Lechitach a kończył się wizją biskupa Boguchwała10. Natomiast August Mosbach twierdził, iż Boguchwał nie był autorem Kroniki. Swoją tezę oparł on na tym, iż do roku 1730, wpisywano na marginesach Kroniki tylko imię Baszka, jako autora. Był to zdaniem Mosbacha wystarczający dowód, aby odrzucić autorstwo Boguchwała II. W obronie twierdzenia, jakoby Boguchwał był autorem „Kroniki wielkopolskiej”, wystąpił Gerard Krüger. Podzielił on wszystkich uczonych zajmujących się kiedykolwiek badaniami nad Kroniką na dwa obozy. Z obliczeń Krügera wynikło, iż więcej badaczy opowiadało się za tezą, iż biskup Boguchwał był autorem Kroniki. Badania te nie wnosiły jednak żadnych nowych faktów do rozważań na temat domniemanego autora Kroniki. Z kolei Wojciech Kętrzyński, na podstawie rozdziału 158, w którym opisane jest zagarnięcie przez zaborczych Brandenburczyków dóbr proboszcza kościoła św. Andrzeja w Santoku, wysnuł tezę ,iż autorem „Kroniki wielkopolskiej” miałby być nieznany z imienia i nazwiska proboszcz santocki11. Teza ta nie jest jednak dostatecznie udokumentowana.

Z powyższego wynika, że żadnej z wyżej wymienionych hipotez dotyczących autora bądź autorów „Kroniki wielkopolskiej”, nie można uznać za w pełni wiarygodną, gdyż nie moją one jednoznacznego potwierdzenia w źródłach. Zdaje się jednak, że najprawdopodobniej autorem Kroniki był Godzisław Baszko12, kustosz Katedry poznańskiej, co potwierdzają jego wypowiedzi z rozdziałów 118 i 145.

Źródła, na których oparta została „Kronika wielkopolska”, autor tegoż dzieła przedstawia we wstępie. Na czele wymienia on kronikę mistrza Wincentego Kadłubka, której trzymał się dość wiernie. Kolejnym źródłem wykorzystanym przez kronikarza były „Roczniki historyczne Polaków” (łac. „Annales Polonorum”). Poza tymi dwoma źródłami autor Kroniki wspomina w prologu o przejrzeniu różnorodnych pism przechowywanych w archiwach kościelnych oraz o relacjach ustnych dostojnych i sędziwych osób. Przy pisaniu „Kroniki wielkopolskiej” autor korzystał także z żywotów świętych, ale tylko jeden z nich – „Żywot większy św. Stanisława13” został w Kronice zacytowany14. Najbardziej dostępnym źródłem dla kronikarza były roczniki kapitularne, a wśród nich: „rocznik kapituły gnieźnieńskiej” z lat 1192-1247 oraz „rocznik kapituły poznańskiej” z lat 965-1273. Ze źródeł tych zaczerpnął kronikarz nie tylko fakty historyczne, ale także styl pisania (każdy z rozdziałów rozpoczyna się w Kronice od daty rocznej). Istnieje prawdopodobieństwo, że tekst „Rocznika kapituły poznańskiej” od roku 1271 pochodzi właśnie z „Kroniki wielkopolskiej”. Świadczy o tym choćby to, że jest on bardzo rozbudowany i zupełnie nie odpowiada idei dzieła rocznikarskiego.

Autor Kroniki gromadził swoje źródła w Wielkopolsce i innych dzielnicach, a w szczególności w Krakowie. Korzystał on głównie ze źródeł pisanych, w myśl wówczas panującego przekonania o autorytecie słowa pisanego.

Łaciński tekst „Kroniki wielkopolskiej” został dotychczas wydany czterokrotnie. Po raz pierwszy wydano go w serii „Scriptores rerum Silesiacarum15”. Pierwsze wydanie naukowe na podstawie wszystkich rękopisów opracował Wacław Alexander Maciejowski, a opublikował August Bielowski, pod tytułem „Kronika Boguchwała i Godysława Paska16”. Mimo pewnych niedociągnięć ta edycja zachowuje po dziś dzień swoje walory naukowe.

W roku 1822 „Kronika wielkopolska” doczekała się polskiego tłumaczenia autorstwa Hipolita Kownackiego. Tłumacz korzystał z rękopisu wilanowskiego. Hipolit Kownacki przekładając tekst na język polski obarczył go jednak stylem literackim mu współczesnym. W roku 1965 „Kronika wielkopolska” wydana została w przekładzie Kazimierza Abgarowicza wraz z komentarzem i wstępem autorstwa Brygidy Kürbis17. Tłumaczenie to oparte zostało w zasadzie na wydaniu łacińskim pochodzącym z „Monumenta Poloniae Historica”. Przekład powyższy został jednak skorygowany w oparciu o dostępne rękopisy.

Na przestrzeni lat wielu badaczy podejmowało studia nad „Kroniką wielkopolską”. Tematem sporów wśród badaczy był zarówno czas powstania kroniki, jej autor, jak i stosunek do innych źródeł. Kwestie te nie zostały po dziś dzień całkowicie wyjaśnione.

Treść „Kroniki wielkopolskiej” jest obszerna, brak jej jednak szczegółów gospodarczych i prawnych. Wynika to niewątpliwie z przekonania autora, iż szczegóły takie powinny przedstawione być w gestach, a nie w kronice. Niemniej treść „Kroniki wielkopolskiej” dostarcza wiedzy o polskim średniowieczu, gdyż jest ona oparta na zbiorze licznych źródeł historycznych, które nie dochowały się do czasów współczesnych. Badacze nie są pewni co do czasu powstania ani autora Kroniki, mimo to „Kronika wielkopolska” obok dzieł Galla Anonima i mistrza Wincentego Kadłubka jest jednym z ważniejszych zabytków w polskiej średniowiecznej historiografii.

Anna Siekierska

Bibliografia:

Dąbrowski J., Dawne dziejopisarstwo polskie (do roku 1480), Wrocław 1964.

Kętrzyński W., O kronice Wielkopolskiej, Kraków 1896.

Kronika Wielkopolska, przekł. K. Abgarowicz, wstęp i komentarz B. Kürbis, Kraków 2010.

Kürbisówna B., Studia nad kroniką wielkopolską, Poznań 1952.

Maciejowski W. A., Kronika Boguchwała i Godysława Paska , [w:] Monumenta Poloniae historica, t.2, red. August Bielowski, Lwów 1872.

Małecki A., Kronika Baszka, czyli tzw. Wielkopolska Kronika, Kwartalnik Historyczny, r. 8, Lwów 1894.

 

Przypisy:

1Kronika Wielkopolska , przekł. K. Abgarowicz, wstęp i komentarz B. Kürbis, Kraków 2010 [dalej cyt.: KW],  s. 207.

2A. Małecki, Kronika Baszka, czyli tzw. Wielkopolska Kronika, Kwartalnik Historyczny, r. 8, s. 1-23.

3B.  Kürbisówna, Studia nad kroniką wielkopolską, s. 116-119.

4KW, s. 179-182.

5KW, s. 167-168.

6B.  Kürbisówna, op. cit. , s. 21.

7Brak tytułu według niektórych badaczy jest dowodem na to, że Kronika nie została ukończona, zob. J. Dąbrowski, Dawne dziejopisarstwo polskie (do roku 1480), s.131.

8KW, s. 181, 196.

9W. A. Maciejowski, Kronika Boguchwała i Godysława Paska , [w:] Monumenta Poloniae historica, t.2, red. A. Bielowski, s. 454-466.

10Należy zaznaczyć, że kodeks Hodjejowskiego nie był tekstem autentycznym, ale tylko kopią mogącą zawierać błędy, zob. KW, s. 455.

11W. Kętrzyński, O Kronice wielkopolskiej, s. 37-48.

12Godzisław Baszko był kustoszem Katedry poznańskiej w latach 1256-1283. Zachodzi także prawdopodobieństwo, że w latach 1268-1277 piastował urząd dziekana kruszwickiego, zob. B.  Kürbisówna, op. cit. , s. 87.

13Autorstwa Wincentego z Kielc.

14KW, s. 65.

15Kronikę opublikował Fryderyk Sommersberg na podstawie rękopisu wrocławskiego, zob. Boguphali II. episcopi Posnaniensis Chronicon Poloniae: cum continuatione Pasonis custodis Posnaniensis, [w:] Scriptores rerum Silesiacarum, t. 2., red. F. W. Sommersberg , s. 18-78.

16Kronika Boguchwała i Godysława Paska, [w:] Monumenta Polonia Historica, t. 2, red. A. Bielowski, s. 467-598.

17Kronika Wielkopolska, przekł. K. Abgarowicz, wstęp i komentarz B. Kürbis, Warszawa 1965.