Na czele Wydziału Propagandy BIP KG AK. Powstańcza działalność Tadeusza Żenczykowskiego

W ramach działalności propagandowej dużą aktywność przejawiały patrole Prasowych (PSW) i Fotograficznych Sprawozdawców Wojennych (FSW). PSW działali na terenie Śródmieścia, Powiśla oraz Czerniakowa. Wchodzili w skład Biura Prasowego Wydziału Propagandy BIP-u KG, którym kierował Sławomir Dunin-Borkowski. Twórczość PSW przesyłano do redakcji pism powstańczych oraz do Delegatury Rządu. Opublikowano dwa tomiki „Warszawa Twierdza” oraz „Na barykadach Warszawy”, gdzie zamieszczano reportaże obrazujące życie codzienne powstańczej stolicy oraz walki powstańców. Wśród PSW znajdowali się m.in.: autor znanych wierszy powstańczych pt. „Żądamy amunicji”, „Odmawiamy”, „Sierpień” – Zbigniew Jasiński, Halina Auderska czy Stanisław Sachnowski. Siedziba FSW mieściła się zaś przy ulicy Mazowieckiej 8 w sklepie niemieckiej firmy fotograficznej Neumanna. Do mieszczącego się tam laboratorium fotograficznego dostarczano filmy. Fotoreporterzy dysponowali aparatami fotograficznymi „Leica Standard”. Po dokonanej obróbce zdjęcia umieszczano na łamach „Polski Ilustrowanej” oraz „Warszawa Walczy”. Dziennie wywoływano 7-10 filmów. Wśród fotoreporterów większość stanowiła liczna grupa osób przeszkolonych na kursach konspiracyjnych Wydziału Propagandy BIP KG AK. Z chwilą wybuchu powstania wyznaczono ich do rejestrowania walk w mieście, a także działalności służb powstańczych oraz życia codziennego ludności cywilnej. Każdy fotoreporter bipowski otrzymywał zaświadczenie, że był żołnierzem AK i pełnił czynności fotoreportera. Wystawiał je Wydział Propagandy z podpisem szefa – „Kani”. Istniała również grupa fotoreporterów cywilnych, którzy działali na podstawie imiennych zezwoleń wydawanych przez Delegatury Rejonowe Delegata Rządu na Kraj. Nie dostawali konkretnych zadań do wykonania, co dawało im wolną rękę w wyborze obiektów do fotografowania. Wyróżnić można także fotoreporterów wojskowych, którzy wykonywali fotografie na pierwszej linii frontu, oraz cywilnych, rekrutujących się z fotografów amatorów.

W czasie powstania warszawskiego od 3 sierpnia działały również patrole megafonowe[14]. Składały się ze spikera, technika oraz trzech pomocników do noszenia sprzętu technicznego. Niektórym patrolom przydzielano ochronę w postaci czterech żołnierzy z oddziału „Chwatów” oraz patrole sanitarne. Ich zadaniem było nadawanie dla ludności audycji zawierających wiadomości z przebiegu walk powstańczych, a także żołnierskie wiersze i piosenki. Patrole starały się także oddziaływać na Niemców. Zbliżywszy się do ich pozycji, nadawały wiadomości w ich języku. Niemcy reagowali przeważnie huraganowym ogniem w kierunku powstańczych głośników, dlatego też Polacy umieszczali pozorowane megafony z tektury na widocznych miejscach. Kiedy te ściągały na siebie ogień, prawdziwe z ukrycia działały w dalszym czasie. Dwa patrole za pomocą megafonów prowadziły Akcję „N”. Jeden z nich pod przewodnictwem Tadeusza Pereświat-Sołtana w jej ramach zorganizował 15 audycji, m.in. wzywając do poddania się Niemców broniących PAST-y, Komendy Policji przy Krakowskim Przedmieściu czy Urzędu Poczty i Telegrafu na rogu ul. Poznańskiej i Nowogrodzkiej.

Przy Wydziale Propagandy działała także licząca 11 osób Grupa Plastyków. Jej zadaniem było opracowanie dekoracji plastycznych dla gospód żołnierskich, projektów graficznych powstańczych plakatów oraz znaczków. W porozumieniu z Wydziałem Propagandy organizowano również imprezy artystyczne w oddziałach AK. Do występów dopuszczono tylko te osoby, które posiadały legitymacje. W ten sposób chciano uniknąć występowania przed oddziałami AK i ludnością cywilną osób, które były skompromitowane współpracą z władzami niemieckimi. Artyści pozostawali pod kierownictwem Józefa Wyszomirskiego, Tadeusza Ochlewskiego oraz Bronisława Rutkowskiego. W ramach BIP organizowano również liczne koncerty dla powstańców i ludności cywilnej. Występowali w nich między innymi Danuta Szaflarska, Mieczysław Fogg, Mira Zimińska, Irena Kwiatkowska czy skrzypaczka Irena Dubiska.

Wydział Propagandy BIP dysponował wspomnianym już przeze mnie własnym oddziałem zbrojnym „Chwatów”, który powstał w czerwcu 1943 roku. Jego trzon stanowili żołnierze Związku Odbudowy Rzeczypospolitej, który scalono w 1943 roku z Armią Krajową. Do zadań „Chwatów” należało zdobycie i zabezpieczenie radiostacji oraz centrali megafonów ulicznych. Ich celem było także osłanianie megafonów, pomoc fotoreporterom i filmowcom przy noszeniu sprzętu oraz ochranianie ich przed nieprzyjacielem. Funkcję dowódcy „Chwatów” do połowy sierpnia 1944 roku pełnił Zygmunt Ziółek. Ze względu jednak na jego prosowieckie nastawienie został usunięty z zajmowanej funkcji i zastąpiony przez Sadowskiego.

2 października 1944 roku w Ożarowie podpisano układ o zaprzestaniu działań wojennych. Dzień później gen. Bór-Komorowski wystosował pożegnalny rozkaz do swych żołnierzy, tłumacząc decyzję przerwania walk tragiczną sytuacją pod względem aprowizacyjnym oraz uzbrojeniowym w powstańczej Warszawie: „Dzisiaj, gdy przemoc techniczna wroga zdołała zacieśnić nas w środkowej, jedynej w naszym posiadaniu dzielnicy miasta, gdy ruiny i zgliszcza przepełnione są ludnością współdziałającą bohatersko z wojskiem, lecz już ponad miarę umęczoną potwornymi warunkami bytowania na polu bitwy, gdy żywności nie staje już nawet na liche odżywianie, a perspektywa na ostateczne tutaj w rejonie Stolicy pokonanie wroga nie zarysowuje się, stanęło przed nami zagadnienie całkowitego zniszczenia przez wroga ludności Warszawy i pogrzebania w jej gruzach szeregu walczących żołnierzy i setek tysięcy ludności”[15]. 5 października 1944 roku Żenczykowski wraz z Rzepeckim, Gieysztorem, Stanisławem Płoskim, szefem Wojskowego Biura Historycznego AK, Dunin-Borkowskim, Rutkowskim, Kazimierzem Gorzkowskim oraz innymi członkami BIP poszedł do niewoli[16]. Upadek powstania to równocześnie początek trudnego okresu w życiu Żenczykowskiego. Rok później zmuszony był opuścić Polskę, dzieląc wraz z innymi żołnierzami Armii Krajowej los emigranta. Upadek powstania to równocześnie zakończenie niezwykle aktywnej konspiracyjnej działalności Żenczykowskiego. Nowak-Jeziorański uważał, że lata kierowania Akcją „N” to szczytowy okres w życiu „Kani”. Działalność w ramach Wydziału „R” niewątpliwie ugruntowała jego antykomunistyczne poglądy, a równocześnie namaściła na jednego z głównych wrogów późniejszej Polski Ludowej. Główne cele Podwydziału Propagandy Mobilizacyjnej „Rój” zostały osiągnięte podczas walki zbrojnej. „Kania” w czasie powstania z powodzeniem i z wielkim rozmachem dowodził dużym aparatem propagandowym.

Karolina Trzeskowska – mgr historii, doktorantka Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, nauczyciel historii w polskiej szkole sobotniej w Londynie, pracownik Studium Polski Podziemnej w Londynie.

Bibliografia:

Akcja dywersyjna N. Dokumenty i materiały z archiwum Tadeusza Żenczykowskiego, Wrocław 2000.

Bartoszewski Władysław, Powstanie warszawskie, Warszawa 2009.

Bór-Komorowski Tadeusz, Armia Podziemna, Londyn 1989.

Jewsiewiecki Władysław, Powstanie warszawskie 1944 okiem polskiej kamery, Warszawa 1989.

Nowak-Jeziorański Jan, Kurier z Warszawy, Kraków 2005.

Skład osobowy Sejmu Rzeczypospolitej oraz Komisyj Sejmowych, Warszawa XII 1938.

Żenczykowski Tadeusz, Trzynaście lat temu, „Strzelec”, 9 VIII 1936 r., nr 31, s. 19-22.

Żenczykowski Tadeusz, Ostatnie dni Warszawy. Dramatyczne dzieje filmu z walczącej Stolicy, „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, 7 V 1951 r., nr 108, s. 4.

Żenczykowski Tadeusz, Samotny bój Warszawy, Lublin-Paryż 1990.

Przypisy:

  1. T. Żenczykowski, Trzynaście lat temu, „Strzelec”, 9 VIII 1936 r., nr 31, s. 19-22.
  2. Zakład Narodowy im. Ossolińskich (dalej ZNiO), Archiwum Tadeusza Żenczykowskiego (dalej ATŻ), Papiery osobiste, Wywiad Turkowskiego z Żenczykowskim, Akc. 41/02, s. 28, Zob. także: Skład osobowy Sejmu Rzeczypospolitej oraz Komisyj Sejmowych, Warszawa XII 1938.
  3. Akcja dywersyjna N. Dokumenty i materiały z archiwum Tadeusza Żenczykowskiego, Wrocław 2000, s. 30.
  4. Narodowe Archiwum Cyfrowe, Rozgłośnia Polska „Radio Wolna Europa”, Audycja RWE z 2 VIII 1964 r., Powstanie warszawskie z perspektywy 20 lat, sygn. 3/36/0/1/228, s. 56.
  5. J. Nowak-Jeziorański, Kurier z Warszawy, Kraków 2005, s. 428.
  6. Był to jeden z powstańczych pseudonimów Żenczykowskiego.
  7. T. Bór-Komorowski, Armia Podziemna, Londyn 1989, s. 305.
  8. ZNiO, ATŻ, Papiery Osobiste, Wywiad Turkowskiego z Żenczykowskim, s. 76.
  9. Prasa powstania warszawskiego. Zarys historyczno-bibliograficzny, [w:] W. Bartoszewski, Powstanie warszawskie, Warszawa 2009, s. 221-315.
  10. T. Żenczykowski, Ostatnie dni Warszawy. Dramatyczne dzieje filmu z walczącej Stolicy, „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, 7 V 1951, nr 108, s. 4.
  11. T. Bór-Komorowski, op. cit., s. 304.
  12. Wzmożony atak wojsk niemieckich na Śródmieście Północne w pierwszej połowie września 1944 roku spowodował konieczność ewakuacji filmów. Przeniesiono je do nowej siedziby Wydziału Propagandy w Śródmieściu Południowym przy ulicy Mokotowskiej 62. Niedługo potem zadanie przewiezienia materiałów na Czerniakowie powierzono Franciszkowi Jabłońskiemu ps. „Wilk” z zachowaniem tajemnicy miejsca schowku. Filmy zakopano w piwnicy domy na Wilanowskiej. Materiał liczył 122 rolek filmowych różnych wielkości, za: W. Jewsiewicki, Powstanie warszawskie 1944 okiem polskiej kamery, Warszawa 1989, s. 93.
  13. Ibidem, s. 95.
  14. Studium Polski Podziemnej w Londynie, Relacje B.I, Deminet Czesław- relacja, sygn. BI/181.
  15. T. Żenczykowski, Samotny bój Warszawy, Lublin-Paryż 1990, s. 173-174.
  16. W. Bartoszewski, op. cit., s. 181.

Źródła archiwalne:

Narodowe Archiwum Cyfrowe

Studium Polski Podziemnej

Zakład Narodowy im. Ossolińskich

Leave a Comment

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

*