Żydzi w Polsce od końca XV do połowy XVII wieku. Udział w życiu gospodarczym

Skąd się wziął wizerunek Żyda – handlarza? Jaka była rola ludności starozakonnej w gospodarce polskiej od roku 1485 aż do początków buntu kozaków Chmielnickiego? Jak układały się stosunki Żydów z innymi grupami społecznymi ówczesnej Polski?

Praca została umieszczona w latach od 1485 (kiedy to rozpoczęła się walka Żydów o prawa handlowe w Koronie Królestwa Polskiego) do 1648 (kiedy to rozpoczęło się powstanie Bohdana Chmielnickiego, rozpoczynając tym samym prześladowania Żydów na ziemiach ukraińskich). Pod względem przestrzeni geograficznej praca ta obejmuje tereny Korony Królestwa Polskiego, a mianowicie: Wielkopolskę, Kujawy, ziemię dobrzyńską, sieradzką, łęczycką, wschowską (prowincja – Wielkopolska), chełmsko-bełzką, włodzimierską, wałecką, Podole, Ruś halicką, Pokucie, Małopolskę (prowincja – Małopolska). Po roku 1526 również Mazowsze (potwierdzenie konstytucją sejmową z 1529 – do prowincji wielkopolskiej). Po 1569 obszar ten należy poszerzyć o ściślej zespolone z Koroną Prusy Królewskie wraz z Warmią (do prowincji wielkopolskiej), Podlasie, Wołyń, a także obecne ziemie ukraińskie – Kijowszczyznę, Bracławszczyznę, Czernichowszczyznę (do prowincji małopolskiej). Dla wyjaśnienia, należy stwierdzić, iż od 1569 roku mamy do czynienia z Koroną jako prowincją wielonarodowego i wielokulturowego tworu państwowego – Rzecząpospolitą polsko-litewską. Praca ta omawia dzieje Żydów w Koronie. Rzeczowo praca omawia dzieje handlu, rzemiosła, bankierstwa, kwestię prawno-gospodarczą Żydów, a także ich stosunki ze społeczeństwem polskim uwzględniając kwestię ekonomiczną.

W pracy tej chciałbym uwzględnić następujące tezy. Jak funkcjonował handel żydowski w Koronie Królestwa Polskiego? Jakie obrał kierunki zagraniczne? Gdzie polscy Żydzi handlowali wewnątrz kraju? Czym handlowali? Jakie były stosunki Żydów z warstwami społeczeństwa polskiego na tle ekonomicznym?

Jako źródła, do tego tematu, służą liczne rejestry celne, które zawierają dokładnie co kupcy przewozili i czym handlowali. Należy również zwrócić uwagę na listy cechowe, które świadczą o wzmożonej działalności rzemieślniczej na terenie danego miasta.

Dysponujemy szczegółową pracą dotyczącą żydowskiego handlu na ziemiach polskich Ignacego Schippera[1]. Uczony szczegółowo omówił działalność ekonomiczną Żydów uwzględniając handel zagraniczny, wewnętrzny, kierunki tego handlu, a także żydowskie rzemiosło. Ponadto uwzględnił położenie prawno-ekonomiczne Żydów na przestrzeni dziejów polskich, a także ich stosunki ze społeczeństwem polskim na tle działalności gospodarczej.

O starozakonnej działalności rzemieślniczej pisał Maurycy Horn[2]. Zwrócił uwagę przede wszystkim na działalność żydowskich cechów rzemieślniczych w Rzeczypospolitej polsko-litewskiej. Jan Marian Małecki napisał z kolei pracę na temat handlu żydowskiego na przełomie XVI i XVII wieku na podstawie krakowskich rejestrów cechowych[3]. Małecki zwrócił uwagę na znaczenie rejestrów cechowych jako źródło do historii gospodarczej. Opisał przede wszystkim krakowski handel Żydów – zagraniczny, jak i wewnętrzny. Artykuły Jana Mariana Małeckiego i Maurycego Horna, opublikowane w pracy zbiorowej, pochodzą z konferencji, która miała miejsce na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie znajduje się katedra historii i kultury Żydów w Polsce. Inną dosyć ważną pracą, o charakterze syntetycznym, jest praca Fryderyka Battengerga[4].

Sytuacja prawno-gospodarcza Żydów i ich stosunki ze społeczeństwem w Polsce.

Panorama Krakowa, Stradomia i Kazimierza
Fot. Wikimedia Commons

Rok 1485 uważa się w historiografii jako początek walki Żydów o ich prawa handlowe. Wtedy to miał miejsce układ Żydów z miastem Krakowem. Żydzi zrzekali się w nim praw handlowych w tymże mieście. Dziesięć lat później ograniczono działalność handlową Żydów w Kazimierzu – nie więcej niż czterech Żydów mogło się tam zajmować handlem mięsa koszernego[5]. W Krakowie w 1494 roku miało dojść do zamieszek antyżydowskich, gdyż starozakonni nie chcieli przestrzegać umowy z 1485 roku[6]. W roku 1488 ówczesny król (Kazimierz IV Jagiellończyk) wydał mandat, w którym to zezwalał Żydom na handlowanie przepadłymi zastawami, a także zajmowanie się handlem hurtowym. Kolejne dekrety królewskie, tym razem miały miejsce za Zygmunta I Starego, który w 1515 roku, na mocy dekretu, zrównał w prawach kupców żydowskich z handlarzami nieżydowskimi[7]. Kolejne dekrety pojawiły się w latach 1521 i 1527. Na ich mocy Żydzi mogli handlować suknem, wołami i woskiem, a także skórami. Woły, wosk i skóry Żydzi mogli sprzedawać jedynie poza jarmarkami, natomiast nie zakupywać. Nie wolno im było w swoich domach utrzymywać składu towarów. Żydówki nie mogły zajmować się handlem obnośnym[8]. W roku 1576 i 1578 król Stefan Batory nadał przywileje dla Żydów, w których zapewnił im wolność handlu wszelkimi artykułami – zarówno w miastach, jak i poza nimi – zrównał ich tym samym w prawach z kupcami chrześcijańskimi[9].  Zygmunt III potwierdził przywileje nadane Żydom przez Batorego w 1589 r. Dekret króla Zygmunta III Wazy z 1608 mówił o tym, że Hebrajczycy nie mogli handlować szlachetnymi kamieniami, złotem, srebrem, końmi, wołami, artykułami spożywczymi i trunkami. Sukno krakowskie mogli sprzedawać tylko kupcom krakowskim i nie mogli podczas jarmarków zwoływać do siebie odbiorców[10].

Szlachta polska konkurowała w handlu z lokalnym patrycjatem, który mógłby wzorem zachodnioeuropejskim, dążyć do stworzenia arystokracji miejskiej (pieniężnej). Toteż szlachta wolała popierać handlarzy żydowskich, którzy nie rościli sobie praw polityczno-społecznych (co bogatsi patrycjusze wykupywali sobie szlachectwo i po nobilitacji żyli z ziemi)[11]. Szlachta popierała handel Żydów i często z nimi spółkowała[12]. Polska klasa polityczna ponadto nie mogła zajmować się handlem, dlatego też często korzystała z pośrednictwa Żydów w handlu płodami rolnymi. Niewątpliwie przeciwnikiem żydowskich handlarzy było mieszczaństwo – głównie patrycjat ale również plebs czy pospólstwo. Dochodziło do sporów, konfliktów, szczególnie w Krakowie (rzecz jasna na tle ekonomicznym). By konflikty załagodzić dochodziło do kompromisów. Na przykład mieszczanie krakowscy z Żydami podpisywali pakty handlowe. Były to pakty z lat 1609, 1615, 1619 i 1645. Zalicza się do nich także wspomniany już wyżej dekret królewski z 1608 roku. Na ich mocy Żydzi mieli wolny handel futrami, ale ich produkcją mieli zajmować się rzemieślnicy chrześcijańscy. Żydzi mogli produkować trunki, ale nie mogli posiadać browarów ani słodowni na własność. Ponadto handel Żydów owsem, sianem, miodem i piwem miał być ograniczony tylko do potrzeb samych Żydów[13]. We Lwowie Żydzi również mieli ograniczoną możliwość handlowania. W Przemyślu natomiast Żydzi mieli wolność handlu wszelkimi towarami. Życie pokazało, że ograniczenia ekonomiczne wobec ludności starozakonnej nie mają sensu. Hebrajczycy bowiem praktycznie handlowali czym i jak chcieli. Wszelkie ograniczenia bowiem można było obejść[14].

Zewnętrzny handel Żydów polskich.

ogólny zarys

„Zboże płaci” Polska w okresie prosperity ekonomicznej, jako europejski lider eksportu zboża w XVI-XVII wieku
Fot. Wikimedia Commons

Żydzi wywozili towary z Polski do Węgier, Moraw, na Śląsk. Handlem zagranicznym trudnili się zazwyczaj Żydzi z większych ośrodków miejskich. Z Poznania znamy Matysa Mazura, Mojżesza Długiego – eksportowali towary do Lipska i do Frankfurtu nad Menem – Jeleń Bogaty – importował towary z Norymbergii, Lipska, Frankfurtu nad Odrą, z Francji, Niderlandów (Amsterdam), Lubeki, Hamburgu, Szczecina, Szwecji, Norwegii, Moskwy. Zwoził towary do Gdańska, po czym sprzedawał je[15].  Z Krakowa znamy Żyda Mojżesza. Importował on towary z Frankfurtu, Lipska, Niderlandów i Turcji. Eksportował z kolei na Morawy, do Wiednia, do Rakuz, Pragi[16]. Żydzi ze Lwowa z kolei mieli porozumienie z Żydami wołoskimi i tureckimi. Handlowali towarami jedwabnymi, rysiami perskimi, lisami wołoskimi, woskami, wołami, łojami, skórami, szafranami, towarami od kupców słuckich i mohylowskich. Przywozili tez towary z Czech, Moraw, Niemiec[17]. Z Rzeszy niemieckiej przywożono noże, stal, żelazo, kość słoniową, perłę, wyroby ślusarskie, skóry, obuwie. Żydzi przeważnie handlowali srebrem, złotem, drogimi kamieniami, jedwabnymi kobiercami, futrami, suknami (tureckie, morawskie, śląskie), adamaszkami, aksamitami, płótnami (flamandzkimi, kolońskimi, niemieckimi i tureckimi), towarami kolonialnymi, skórami, wełną, zbożem, saletrą, potasem, ołowiem, cyną, stalą, miedzią, żelazem, winem, woskiem, juchtami, łojem, księgami[18]. Jeśli chodzi o metody handlowe Żydów, to mieli oni specjalnych naganiaczy-baryszników, posługiwali się kredytami (zaciągali je u kupców gdańskich, holenderskich, angielskich). Warto wspomnieć, iż wiele miast zubożało na skutek starozakonnej konkurencji handlowej. Świadczy to o przedsiębiorczości i zdolności żydowskich handlarzy[19].

handel północny

Handel północny Żydów polskich oparty był o Gdańsk, Toruń, Królewiec. Kierowany był na Szczecin, Lubekę, Hamburg, Amsterdam, Szwecję i Norwegię. Szczególnie aktywnymi byli tu Żydzi z Poznania, Krakowa, Lublina, Lwowa, Rzeszowa i Żółkwi. Poboczną rolę odgrywali tu Żydzi litewscy i ruscy[20]. Żydzi polscy korzystali tu bez wątpienia z pośrednictwa Gdańska i to tam sprzedawali przeważnie swoje towary. W 1599 r. Żydzi zawiązali z mieszczanami gdańskimi umowę handlową, na mocy której starozakonny mieli dostarczać większą ilość towarów. Stronami byli: Gdańszczanie Szymon Barem i Henryk Langem oraz Żyd Pinkas Horowicz (senior kahały z Krakowa). Na Gdańsk handlowali: Wolf Pepper-Bocian, Marek Salomon Melles, Jakub Dawid Kożuchowski, Wolf Esterczyk i inni[21]. Handel gdański przeważnie prowadzili Żydzi lwowscy. Eksportowali oni produkty leśne i woły. Importowali natomiast towary kolonialne[22]. Żydzi ponadto przez porty bałtyckie wywozili zboże, popiół, drzewo, smołę[23].

handel zachodni

Żydzi kupujący produkty na szabas, XIX-wieczna rycina A. Goldenberga
Źródło: Biblioteka Narodowa

Handel zachodni Żydów polskich sięgał do Wrocławia, Frankfurtu nad Odrą, Lipska, Norymbergi, Francji. Z Wrocławia importowano skóry skopowe, kozłowe, płótna i sukno (śląskie). Na Śląsk eksportowano głównie skóry i futra. Rozległy handel na Wrocław prowadził Żyd krakowski Wolf Popper-Bocian. Woził on tak saletrę ukraińską i sprowadzał sukno. Na szlaku tym działał również Żyd krakowski Markus Włock. Żydzi lwowscy eksportowali do Wrocławia głównie woły. Uczestniczyli w tym handlu także Żydzi z Zamościa[24]. Handel na Morawy prowadzili Żydzi poznańscy i krakowscy. Z Czeskiej Pragi z kolei transportowano skóry wołowe, sarnie i kozłowe[25]. Istniały stałe stosunki handlowe z Rzeszą Niemiec. Towary, które sprowadzano z Niemiec, szły nie tylko na Polskę, ale także na Wołoszczyznę i Turcję. Sprowadzano stąd noże, norymberskie towary żelazne. Żydzi polscy sprzedawali swoje towary na targach we Frankfurcie nad Odrą, w Lipsku, Naumburgu, Norymberdze, Kolonii. W miastach brandenburskich Żydzi polscy mieli przywilej handlowy od 1588 roku[26]. Na Norymbergę i Kolonię handel prowadził Żyd Markus Włoch i Wolf Popper-Bocian[27]. Jeśli chodzi o handel na Francję i Włochy, na czoło transportu wysunęli się Żydzi z Wenecji. Mieli oni podpisany pakt handlowy z Żydami lwowskimi z 1592 roku, który mówił o nieograniczonym handlu towarami włoskimi jedwabnymi[28]. Na rok 1593 przypadają najsilniejsze handlowe kontakty krakowskich kupców żydowskich z Pragą. Po Pradze w sile tych kontaktów handlowych stały Morawy (wymiana towarów z Lipnikiem, Ołomuńcem, Prościejowem, Kromierzyskiem, Niludsburgiem). Istniały wtedy również dość silne kontakty handlowe z miastami śląskimi (z Wrocławiem, Nysą, Ząbkowicami, Brzegiem nad Odrą, Bielskiem etc.). Kontakty handlowe Żydzi krakowscy utrzymywali też z Węgrami, Wiedniem, Wenecją. Około 1636 roku kontakty handlowe „żydowskich Krakowian” z Pragą, Morawami osłabły, a natężyły się z Węgrami i Śląskiem (Cieszyn, Jelenia Góra, Nysa). Powodem zaistniałego stanu rzeczy była trwająca właśnie wojna trzydziestoletnia[29].

handel wschodni i południowy

Handel Żydów polskich na wschód i południe prowadził głównie do Turcji. Zmonopolizowali go imigranci z Konstantynopola, Grecji, Krety. Sprowadzano kożuchy tureckie, kobierce, lamparty, dzbany tureckie, małmazje. Do Polski sprowadzali te towary Żydzi z Konstantynopola, Grecji i Jass drogą przez dolinę małmazji. Eksport szedł z Lwowa. Eksportowano futra, tkaniny, sukna, blachy żelazne i mosiężne, noże, brzytwy[30].

spółki handlowe

Warto również wspomnieć, iż funkcjonowały także żydowskie spółki handlowe, nieraz międzynarodowe. Na przykład Żydzi lwowscy byli w spółce z krakowskimi. Krakowscy Żydzi z kolei byli w spółce z Żydami z czeskiej Pragi i Żydami z Wiednia[31].

Handel wewnętrzny Żydów polskich.

W handlu krajowym, Żydzi poznańscy dominowali w handlu skórami, futrami ( z niedźwiedzi, łosi, wydr. Dominowali też jeśli chodzi o handel bawełną. Słynęli ponadto ze sprzedaży farbowanych futer[32]. Handlowali także wołami, końmi, wełną, tekstyliami. Uczestniczyli także w jarmarkach w Gdańsku, Toruniu, Warszawie, Lwowie, Gnieźnie, Wrześnie, Inowrocławiu, Lublinie etc.

Żydzi kaliscy handlowali głównie skórami (wołów, kozłów, cieląt, owiec), futrami (wydr, bobrów, gronostajów, nurków), wełną, bawełną, łojem, pierzem, miodem pitnym, a także w nieznacznym stopniu produktami metalowymi[33].

Żydzi z Karła, Warty, Płocka handlowali skórami, łojem, aksamitami[34]. Nie byli tak znaczący w handlu jak ich poznańsko-kaliscy pobratymcy.

Żydzi z Krakowa, podobnie jak Żydzi poznańscy, dominowali w handlu futrami i skórami (w tym przypadku skórami i futrami z kani, lisów niemieckich, wydr, nurków, królików). Handlowali ponadto ołowiem, cyną, woskiem, towarami kolonialnymi, tekstyliami, jedwabiem tureckim, wyrobami przemysłowymi, niemieckimi kołdrami, wołami, wódką, ołowiem, solą, czapkami z popielic (tzw. „birety żydowskie)[35]. Starozakonni krakowscy kupczyli także płodami rolnymi, żywą zwierzyną, surowcami, półfabrykatami tekstylnymi, suknem (śląskim i morawskim), wyrobami z metali, łojem, napojami, medykamentami, klejnotami i przepadłymi zastawami. Przedmiotem ich handlu były także towary z Wrocławia, czyli skrzynie, koce, juchty, sukno, łój, gorzałka, pieprz piernikarski i farba garncarska[36]. Na podstawie paktów z 1590 i 1594 roku zatwierdzonych przez Zygmunta III Wazę, Żydzi z Lublina mogli handlować hurtowo wszelkim towarem – poza artykułami spożywczymi. W wino i piwo musieli zaopatrywać się u mieszczan. Mieszczanie mieli wyłączność na produkcję trunków. Żydzi z Lublina handlowali skórami, suknem, towarami kolonialnymi[37]. Krakowskich handlarzy żydowskich łączyły związki kupieckie z ośrodkami najpopularniejszych jarmarków – Lublin, Jarosław, Gniezno. Wymieniali towary ze Lwowem, z Przemyślem, Warszawą, Sandomierzem, Toruniem, etc. Utrzymywali oni także kontakty handlowe z mniejszymi miastami małopolskimi, jak np. z Chęcinami, Szydłowem, Lelowem, Olkuszem, Pińczowem, Opatowem, Nowym Miastem Korczynem, Przedborzem, Będzinem, Wodzisławem etc[38]. W roku 1636 wymiana krajowa się zmniejszyła z większymi ośrodkami handlowymi – z Tarnowem, Rzeszowem, Lwowem, Łowiczem, Poznaniem, Mińskiem Litewskim, miastami pruskimi[39].

Wśród Żydów lwowskich znamy Izaaka Nachmanowicza i jego syna Nachmana. Byli oni bankierami i kupcami. We Lwowie faktorię posiadał turecki Żyd, Samuel Czelebi Izaakowicz[40].

Żydzi w Rusi Czerwonej zajmowali się handlem suknem, jedwabiem, skórami, futrami, bydła, tłuszczu, woskiem, korzeniami, miodem, winem, nożami, kosami, brzytwami, miedzią, gwoździami, produktami leśnymi, zbożem, solą. Warto wspomnieć, iż Żydzi czerwonoruscy dzierżawili żupy solne. Mieli także udział w tzw. „Wielkim handlu zbożowym”[41].

Żydowskie bankierstwo w Polsce.

Handel w Gdańsku
Fot. Wikimedia Commons

Żydzi polscy zajmowali się również praktyką bankierską. W Krakowie działał bank Jakuba Bogatego. Gdy ten umarł w 1642r., bank przeszedł w ręce jego syna, Mojżesza Jakubowicza. Inny syn Jakuba Bogatego handlował złotem, srebrem, jedwabiem. Wnuk Jakuba Bogatego, Mojżesz, handlował futrem[42]. We Lwowie funkcjonował bank rodziny Nachmanowiczów (Izaaka Nachmanowicza i jego syna Nachmana – zajmowali się również handlem). Działał tu również bank Izraela Złoczowskiego[43]. W Poznaniu, w ramach bankierstwa, istniała warstwa Żydów – pośredników (tzw. „Borysznicy”)[44].

Żydzi poznańscy, krakowscy, lubelscy około roku 1618 zadłużyli się u chrześcijańskich kupców gdańskich, holenderskich i angielskich[45]. Miało to zapewne swoje podłoże w zapożyczaniu się w celu przeprowadzenia jakiejś transakcji finansowej. Istniał również system kredytów żydowskich. Polegał on na tym, iż Żyd podrażał cenę danego kredytu – liczył wysoki procent. Praktyka ta nie miała poparcia rabinów. Było to bowiem niezgodne z Pismem Świętym, a konkretnie ze Starym Przymierzem[46]. W Piątej księdze mojżeszowej jest zapis: „Nie będziesz żądał od brata swego odsetek od pieniędzy, od żywności ani odsetek od czegokolwiek, co się pożycza na procent”[46].

Rzemiosło Żydów polskich.

Istotny wpływ na żydowskie rzemiosło miał handel, również żydowski. Starozakonni stosowali system nakładczy, czyli kupcy zatrudniali rzemieślników, dostarczali im surowce niezbędne do wykonania dzieła, by potem sprzedać wytworzony towar w sklepach lub jarmarkach. System ten wykorzystywali szczególnie Żydzi trudniący się handlem futer, ubrań, pasmanterii i mebli[48].

W końcu XVI i początku XVII wieku żydowscy rzemieślnicy w Polsce zaczęli organizować się w cechy. Znane są hebrajskie cechy kuśnierzy, krawców, rzeźników, torbiarzy i złotników[49]. Statut cechu żydowskiego zatwierdzony być musiał przez starszych kahały. W zasadzie to kahały kontrolowały żydowskie cechy. Kahał miał prawo delegować do godności cechowych odpowiednią ilość swoich przedstawicieli[50]. Z 1613 roku pochodzi dokument powołujący do życia żydowski cech kuśnierski w Krakowie. Uważa się to wydarzenia za początek żydowskiej organizacji cechowej w Polsce (umownie). Wiązało się to z symptomami kryzysu gospodarczego w tej części Europy, co spowodowało wzrost siły rzemiosła Żydów. Należy wspomnieć, iż starozakonni rzemieślnicy nie przestrzegali ustaw cechowych i miejskich, ponieważ godziły one w podstawy ich bytu[51]. Nieskutecznie próbowali oni także uzyskać status pełnoprawnych członków miejskich. Byli zmuszani do zawierania umów z cechami miejskimi (np. starozakonni rzemieślnicy buscy – 1624; tarnopolscy – 1642; kuśnierze lwowscy – 1629, 1637, 1643; krawcy z Grodziska Wielkopolskiego – 1634). W kilku miastach, jak np. w Białej Cerkwi, czy Tarnowie, Żydzi, którzy stali się członkami cechów musieli w ich ramach płacić za wykonywanie swojego zawodu. Czasem całe gminy żydowskie zawiązywały umowy z cechami, jak np. kahały w Przemyślu i Jaworowie. Takie pertraktacje przyspieszały proces powstawania cechów starozakonnych[52].

W 1613 roku, gdy zakładano żydowski cech kuśnierzy krakowskich, prawdopodobnie istniał już cech Żydów we Lwowie[53]. Dekret królewski z 1613 roku mówił, iż ubojem zwierząt i sprzedażą ich mięsa mogą się trudnić właściciele ośmiu jatek we Lwowie – każdy mógł utrzymywać po jednym rzeźnickim mistrzu i trzech czeladników. Jest to dowód na istnienie cechu rzeźników żydowskich we Lwowie. Na początku XVII wieku w Krakowie istniał cech wyżymaczy (oczyszczali mięso z błon i żył wg przepisów starozakonnych). Cech ten posiadał list zatwierdzający jego istnienie przez miejscowy kahał. List ten regulował kwestie zatrudnienia i wyzwalania czeladników[54]. W latach osiemdziesiątych XVII wieku istniały też cechy żydowskie krawców we Lwowie i rzeźników w Kazimierzu pod Krakowem. Z 1637 roku pochodzi pierwsza wzmianka o żydowskim cechu kuśnierskim we Lwowie. Z 1640 pochodzi status żydowskiego cechu cyrulików kazimierskich[55]. W latach 1613-1648 powstało w Polsce co najmniej 9 cechów żydowskich[56].

Zakończenie

Na zakończenie można stwierdzić, że to Żydzi byli znaczną siłą napędową dla ówczesnej polskiej gospodarki. Tę gospodarkę ożywiali również mieszczanie, jednak należy pamiętać, iż wielu patrycjuszy po zebraniu odpowiedniego majątku, nabywało majątek ziemski i nobilitowało się, zasilając tym samym i tak już najliczniejsze szeregi szlachty w Polsce, a potem w Rzeczypospolitej polsko-litewskiej. Jednak wielu mieszczan nie mogło sobie pozwolić na nobilitację. Nobilitacja bowiem wymagała zgody króla, a później sejmu. Tak więc wielu mieszczan siłą rzeczy stale uczestniczyło w życiu gospodarczym, konkurując na tym polu z Żydami, którzy okazali się przedsiębiorczymi podmiotami gospodarczymi. Co za tym idzie, stosunki żydowsko-mieszczańskie nie często układały się pozytywnie. Lepsze stosunki były między Żydami, a szlachtą. Szlachta handlem zajmować się nie mogła (ani rzemiosłem), pod groźba utraty pozycji nobila, korzystała zatem z handlowego pośrednictwa Żydów, by sprzedać wyprodukowane przez swoich chłopów zboże.

O wielkiej przedsiębiorczości Żydów świadczy również fakt, iż utrzymywali oni żywe i w miarę stałe kontakty handlowe (zapewne nie tylko) ze swoimi pobratymcami z innych państw, miast. Pozwalało to na stworzenie dosyć ruchliwej „sieci” handlowej. Ułatwiało to również migrację ludności żydowskiej do innych ośrodków gospodarczych.

Ludność starozakonna to również przykład, jak bezsensowne są wszelakie ograniczenia co do handlu. Większość bowiem zakazów handlowych Żydzi potrafili obejść. Ich działalność handlowa i rzemieślnicza pokazuje wreszcie jakie trendy konsumpcyjne dominowały w ówczesnym społeczeństwie polskim. Jaka była aktualna moda, co cieszyło się największym wzięciem. Należy tu uwzględnić (rzecz oczywista) status społeczny i warstwę społeczną.

mgr Rafał Korzeniec

Bibliografia:

Źródła:

Księga Powtórzonego Prawa: 23, 20, w: „Biblia Jerozolimska”, Poznań 2006, s. 216.

Opracowania:

Battenberg F., Żydzi w Europie. Proces rozwoju mniejszości żydowskiej w nieżydowskim środowisku Europy1650-1933, przeł. Anna Soróbka, Wrocław 2008, ss. 442.

Horn M., Chronologia i zasięg terytorialny żydowskich cechów rzemieślniczych w dawnej Polsce (1613-1795), w: „Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej” – Materiały z konferencji „Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej szlacheckiej” – Międzywydziałowy zakład historii i kultury Żydów w Polsce – Uniwersytet Jagielloński 22-26 IX 1986, s. 201-213.

Małecki J. M., Handel żydowski u schyłku XVI i w I połowie XVII wieku w świetle krakowskich rejestrów celnych, w: „Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej” – Materiały z konferencji „Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej szlacheckiej” – Międzywydziałowy zakład historii i kultury Żydów w Polsce – Uniwersytet Jagielloński 22-26 IX 1986, s. 214-225.

Schipper I., Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937, ss. 791.

Przypisy:

[1]           I. Schipper, Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937, ss. 791.

[2]           M. Horn, Chronologia i zasięg terytorialny żydowskich cechów rzemieślniczych w dawnej Polsce (1613-1795), w: „Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej” – Materiały z konferencji „Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej szlacheckiej” – Międzywydziałowy zakład historii i kultury Żydów w Polsce – Uniwersytet Jagielloński 22-26 IX 1986, s. 201-213.

[3]          J. M. Małecki, Handel żydowski u schyłku XVI i w I połowie XVII wieku w świetle krakowskich rejestrów celnych, w: „Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej” – Materiały z konferencji „Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej szlacheckiej” – Międzywydziałowy zakład historii i kultury Żydów w Polsce – Uniwersytet Jagielloński 22-26 IX 1986, s. 214-225.

[4]          F. Battenberg, Żydzi w Europie. Proces rozwoju mniejszości żydowskiej w nieżydowskim środowisku Europy1650-1933, przeł. Anna Soróbka, Wrocław 2008, ss. 442.

[5]           I. Schipper, op. cit., s. 25.; F. Battenberg, op. cit., s. 186.

[6]          F. Battenberg, op. cit., s. 187.

[7]          Ibidem, s. 189.

[8]         I. Schipper, op. cit., s. 25.

[9]          Ibidem, s. 61.

[10]           Ibidem, s. 67.

[1]          Ibidem, s. 23.

[12]          Ibidem, s. 64.

[13]         Ibidem, s. 67.

[14]         Ibidem, s. 68-69.

[15]          Ibidem, s. 71.

[16]         Ibidem, s. 72.

[17]         Ibidem.

[18]        Ibidem, s. 73.

[19]         Ibidem, s. 74-75.

[20]          Ibidem, s. 78.

[21]         Ibidem, s. 78-79.

[22]         Ibidem, s. 79.

[23]        Ibidem, s. 80.

[24]        Ibidem, s. 81-82.

[25]         Ibidem, s. 82.

[26]        Ibidem, s. 83.

[27]        Ibidem, s. 84.

[28]       Ibidem, s. 85.

[29]        J. M. Małecki, op. cit., s. 218.

[30]         I. Schipper, op. cit., s. 86-87.

[31]        Ibidem, s. 119.

[32]        Ibidem, s. 94-95.

[33]       Ibidem, s. 96-97.

[34]         Ibidem.

[35]        Ibidem, s. 98.; J. M. Małecki, op. cit., s. 220.

[36]       I. Schipper, op. cit., s. 99.

[37]       Ibidem, s. 100.

[38]      J. M. Małecki, op. cit., s. 218.

[39]       Ibidem, s. 219.

[40]          I. Schipper, op. cit., s. 102.

[41]          Ibidem, s. 102, 104.

[42]         Ibidem, s. 113.

[43]           Ibidem.

[44]         Ibidem, s. 114.

[45]         Ibidem, s. 115.

[46]         Ibidem.

[47]        Księga Powtórzonego Prawa: 23, 20, w: „Biblia Jerozolimska”, Poznań 2006, s. 216.

[48]       I. Schipper, op. cit., s. 120.

[49]         Ibidem. s. 121.

[50]           Ibidem. s. 121-122.

[51]           M. Horn, op. cit., s. 204.

[52]          Ibidem, s. 205.

[53]         Ibidem, s. 206.

[54]          Ibidem.

[55]          Ibidem.

[56]          Ibidem, s. 207.

Leave a Comment

Twój adres email nie zostanie opublikowany. Pola, których wypełnienie jest wymagane, są oznaczone symbolem *

*